KUMAŞI TANIMAK HER İNSAN BİR MADENDİR

"Yedisinde neyse yetmişinde odur." Atalarımız, insanın temel yapısının kolay değişmediğini anlatmak için bu sözü sıkça kullanır. İnsanlar öteden beri de "madenlere" benzetir; altın, gümüş veya demir gibi... Nasıl ki her madenin bir cevheri, bir işlenme usulü varsa, her insanın da bir mizacı (huyu) dolayısıyla da bir eğitim yolu vardır.

Önceki yazılarımızda insanın tohumunu (genetik), toprağını (anne karnı) ve ilk provasını (oyun) ele aldık. Şimdi bu süreçte ortaya çıkan ham maddeye, yani mizaca bakma zamanı. Çünkü çocuk okula başladığında, bu biricik mizacıyla eğitim sisteminin standart kalıplarıyla karşılaşır.

Mizaç, bir insanın dünyaya verdiği tepkilerin doğuştan gelen ayarıdır; kişiliğimizin iskeletidir. Bu sadece ne hissettiğimiz değil, neden öyle hissettiğimiz ve nasıl tepki verdiğimizdir. Yani temel motivasyonlarımız, korkularımız ve dünyayı algılama penceremizdir.

Bu farklılıkları anlamak için tarih boyunca pek çok model geliştirilmiştir. Bunlardan en kapsamlı olanlardan biri de, kökleri çok eskiye dayanan Enneagram modelidir. Enneagram, insanı dokuz temel mizaç tipine ayırarak, her birinin temel arayışını ve hayata bakış açısını ortaya koyar.

Kimisi dünyayı "güven" arayışıyla (Tip 6), kimisi "bilgi ve anlama" ihtiyacıyla (Tip 5), kimisi de "huzur ve uyum" penceresinden (Tip 9) seyreder. Hiçbir mizaç diğerinden üstün değildir. Tıpkı madenler gibi: Altın değerlidir, ama demir olmadan sağlam binalar inşa edilmez. Mesele madenin ne olduğu değil, ustanın (ebeveynin ve öğretmenin) o madeni nasıl işleyeceğidir.

Sanayi Devrimi'nin mirası olan modern eğitim sistemi, standartlaşma üzerine kuruludur. Tüm farklı madenleri aynı tornadan geçirmeye çalışır. Herkesin aynı anda, aynı şeyi, aynı motivasyonla öğrenmesi beklenir. Bu sistem, mizaçtaki farklılıkları bir zenginlik değil, adeta "düzeltilmesi gereken bir pürüz" olarak görmeye meyillidir.

Oysa farklı mizaçlara aynı şekilde davranmak, cevhere ihanettir.

Mesela, temel motivasyonu "bilgi edinmek ve gözlem yapmak" olan bir çocuğu (Enneagram Tip 5) düşünün. Sınıfa girdiğinde kenarda durur, önce ortamı analiz eder. Öğretmen iyi niyetle "Hadi koş, sen de katıl!" diye onu hazırlıksız bir aktivitenin ortasına ittiğinde, çocuk kendini tehdit altında hisseder. Çünkü onun mizacı önce anlamayı ve hazırlanmayı gerektirir. Ona alan ve zaman tanımamak, hassas bir mücevheri çekiçle dövmek gibidir. Kırılır.

Bir de temel motivasyonu "yeni tecrübeler yaşamak ve keyif almak" olan bir çocuğu (Enneagram Tip 7) ele alalım. Kıpır kıpırdır, dikkati çabuk dağılır, 40 dakika boyunca tek bir konuya odaklanmakta zorlanır. Ona sürekli "Sus, otur, odaklan!" demek, onun öğrenme enerjisini bastırmaktır. Onun beyni, çeşitlilik ve hareketle beslenir. Onu pasifize etmeye çalıştığınızda, bu enerji sıkıntıya ve yaramazlığa dönüşür.

Mizaç sabittir, ancak bu mizacın nasıl tezahür edeceği eğitime ve iradeye bağlıdır. İşte burada "şahsiyet" ve "karakter" devreye girer. Karakter, mizacın üzerine giydirilen ahlak, irade ve eğitimdir.

Eğitimin amacı mizacı değiştirmek değil, onu terbiye ederek olgunlaştırmaktır. Her mizacın bir aydınlık (potansiyel, fazilet) bir de karanlık (riskler, gölge taraflar) yüzü vardır.

Mesela, "adalet ve güç" odaklı bir mizaç (Tip 8), eğitilmezse (risk) zorbalığa ve tahakküme dönüşebilir Aksine iyiye yönlendirilirse (potansiyel) koruyucu bir liderlik ve sarsılmaz bir kararlılık olur. "Mükemmellik ve düzen" arayan bir mizaç (Tip 1), yönetilmezse katı bir yargılayıcılığa yol açabilir; anlaşılırsa yüksek ahlaki standartlar ve disiplin haline gelir.

Eğitim, riskli tarafları törpüleyip potansiyeli ortaya çıkartma sanatıdır.

İnsanın kendini bilme yolculuğu, kendi mizacını tanımakla başlar. Peki, iyi bir usta (ebeveyn/öğretmen) ne yapar? Çocuğun mizacı ile çevrenin beklentileri arasında bir uyum yakalar. Bütün iş aslında buradadır.

İşin özü üç adımda gizlidir:

1. Madenî Tanı (Gözlemle ve Anla): Çocuğunuzun etiketlerini bir kenara bırakın. Onun temel arayışı ne? (Bu noktada Enneagram bilgisi kıymetli bir rehberdir. Başka mizaç analizleri de olabilir). Hangi durumlarda zorlanıyor, ne ile motive oluyor? Onun fabrika ayarlarını keşfedin.
2. Usulü Bul (Beklentiyi Ayarla): Her çocuktan aynı tepkiyi beklemeyin. Gözlemci çocuğa (Tip 5) sosyal ortamlara girmeden önce bilgi verin, ona alan tanıyın. Enerjisi yüksek çocuğun (Tip 7) derslerini çeşitlendirin, farklı yöntemler deneyin.
3. Sabırla İşle (Strateji Geliştir): Mizacı bahane olarak kullanmayın, ama onu anlayarak strateji geliştirin. Mükemmeliyetçi bir çocukla (Tip 1) sonuçtan çok çabaya odaklanın. Yardım odaklı bir çocuğa (Tip 2) önce kendi ihtiyaçlarını gözetmeyi öğretin.

Unutmayın ki, insan bir makine değildir; standart bir ürün bekleyemeyiz. Her insan biriciktir ve mizacı ona özeldir.

Eğitimin nihai hedefi, fabrikadan çıkmış gibi birbirine benzeyen insanlar yetiştirmek değil; kendi cevherini tanıyan, zaaflarını bilen ve potansiyelini en iyi şekilde kullanarak şahsiyet sahibi insanlar yetiştirmek olmalıdır. Bu da ancak insanın fıtratına uygun davranmakla mümkündür.

Gelecek haftaki yazıda inşallah çocuk okula başlayacak:) Siz o zamana kadar enneagram ve mizaçla alakalı biraz daha malumat isterseniz aşağıdaki videodan beni dinleyebilirsiniz:)

https://youtu.be/azgBP8NHUUQ